Τώρα με το τέλος των γιορτών, βλέποντας τους δημοτικούς στολισμούς (συνήθως παραμένουν όλο το χρόνο και απλά ξαναφωτίζονται τις επόμενες γιορτές), της ίδιας φιλοσοφίας σε κάθε συνοικία, χωρίς ιδιαίτερη φαντασία, να παραπέμπουν σε μια απρόσωπη διεκπεραίωση μιας ακόμη τυπικής διαδικασίας, που λίγη σχέση έχει με τους δημότες και τις πραγματικές αναγκαιότητες του κάθε δήμου, δε μπορώ να μην κάνω τις αναπόφευκτες συγκρίσεις με τις τοπικές αυτοδιοικήσεις σε άλλους τόπους, όπου τα ουσιαστικά προβλήματα απασχολούν τις αρχές και τα εκλεγμένα συμβούλια, που συχνά αναλώνουν ακόμη και τον ελεύθερο χρόνο τους για την αντιμετώπισή τους. Έχω ακόμη νωπό το παράδειγμα του Malmö στη Σουηδία, για το οποίο μας έκανε μια παρουσίαση ο υπεύθυνος της τεχνικής υπηρεσίας του Δήμου, στα πλαίσια του PLDC (Professional Lighting Design Conference), Johan Moritz, τον περασμένο Νοέμβριο στην Κοπεγχάγη.
Η παρουσίαση αυτή και η επιτόπου επίσκεψη (workshop) στα πλαίσια του Συνεδρίου, όπου παρουσιάζονται εκπληκτικά επιτεύγματα κάθε δύο χρόνια που πραγματοποιείται, ομολογώ ότι επισκίασε τις υπόλοιπες «αναμνήσεις» μου, όχι τόσο για τις ιδέες και τις εφαρμογές του lighting design, με το οποίο ασχολούμαι, όσο για το ενδιαφέρον και την ουσιαστική δουλειά της τοπικής αυτοδιοίκησης, που κατάφερε τελικά να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των κατοίκων και να αναβαθμίσει την πόλη τους.
Η πόλη ήταν βιομηχανική και τα τελευταία χρόνια βρισκόταν σε πλήρη παρακμή. Οι βιομηχανίες έκλειναν σταδιακά και η ανεργία βρισκόταν στα ύψη, ενώ το ποσοστό των αυτοκτονιών αυξανόταν ανησυχητικά, παράλληλα με το ποσοστό των κατοίκων που ήταν αλκοολικοί. Σποραδικές προσπάθειες του Δήμου να αναβαθμίσει το κέντρο, να φτιάξει απλόχωρους σταθμούς του metro, να αναπλάσει κάποιες πλατείες, να καθαρίσει τους δρόμους και να φτιάξει νέα σχολεία, δεν οδήγησαν πουθενά.
Νέες επιτροπές ειδικών συστήνονταν και αλλεπάλληλες συσκέψεις γίνονταν για να βελτιωθούν οι συνθήκες και οι προοπτικές της περιοχής, έως ότου, μια τολμηρή ιδέα κάποιου φωτισμένου ανθρώπου, έθεσε για πρώτη φορά το θέμα της κακής ψυχολογικής διάθεσης των κατοίκων, που πάση θυσία έπρεπε να βρεθεί κάποιος τρόπος να βελτιωθεί. Μια γιορτή, έστω και χωρίς προηγούμενο κι έστω κι αν έμοιαζε σαν απίστευτη πολυτέλεια μπροστά στις πρωταρχικές ανάγκες της περιοχής, προτάθηκε σαν ένεση τόνωσης και αναζωογόνησης. Το σκεπτικό ήταν απλό: στην περιοχή θα στηνόταν ένα σκηνικό «χαράς», οι κάτοικοι θα το έριχναν έξω, μια μεθοδευμένη προβολή της γιορτής εκτός των ορίων της πόλης θα συγκέντρωνε επισκέπτες, που θα τόνωναν το ηθικό των κατοίκων και παράλληλα θα άφηναν κάποια χρήματα και …… μετά, το σκηνικό θα παρέμενε στην πόλη, τόσο για να την ομορφαίνει, όσο και για να υπενθυμίζει σε όλους τις όμορφες στιγμές που είχαν περάσει. Ένας απ’ τους στόχους και ίσως η σπουδαιότερη πρόκληση της προσπάθειας, θα ήταν να εξασφαλίσουν τη συμμετοχή των δημοτών, τόσο στη λήψη των αποφάσεων, όσο και στο κατασκευαστικό μέρος και κυρίως στη μελλοντική συντήρησή των έργων.
Παρά τις αντιρρήσεις και το σκεπτικισμό πολλών απ’ τους συμμετέχοντες στις συσκέψεις (όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο ομιλητής, συνέκριναν την απόπειρα με τα λόγια της Μαρίας Αντουανέτας «ταΐστε το λαό με παντεσπάνι»), αποφασίσθηκε τελικά να γίνει εκεί ένα είδος «γιορτής του φωτός» (festival light), όπως ήδη γινόταν σε άλλες (εύρωστες οικονομικά) πόλεις του κόσμου. Κατόπιν πολλών πιέσεων και πολύωρων (και μάλιστα σε βάρος του προσωπικού χρόνου των μελών) διαβουλεύσεων, δέχθηκε διστακτικά, τόσο η κυβέρνηση, όσο και κάποιοι ιδιώτες χορηγοί (τους οποίους έπεισαν να στηρίξουν την προσπάθεια, ώστε μελλοντικά να έχουν κάποια κίνητρα να επενδύσουν στο Malmö) να καλύψουν το πολύ σημαντικό κόστος των εκδηλώσεων και του πανάκριβου εξοπλισμού, στα πλαίσια των εορταστικών εκδηλώσεων. Μια ομάδα ευφάνταστων φωτιστών, αρχιτεκτόνων και άλλων καλλιτεχνών προσλήφθηκε, με πολλούς να συμμετέχουν εθελοντικά (κάποιοι απ’ την ίδια την τεχνική υπηρεσία του Δήμου, όπως και ο ομιλητής) άρχισε να «παράγει» ιδέες, που τις παρουσίαζε στη διάρκεια των συσκέψεων, στις οποίες ενθαρρύνονταν να συμμετάσχουν και οι δημότες.
Και τότε, σιγά σιγά, παρά τις αντιρρήσεις και τη δυσκολία να πεισθούν και οι αρχές και οι ιδιώτες να δώσουν χρήματα και παρά την αρχική αδράνεια των κατοίκων, άρχισε να αναπτύσσεται και να μεταδίδεται ο ενθουσιασμός, με αποτέλεσμα ολοένα και πιο πρωτότυπες και δημιουργικές ιδέες να βλέπουν το φως, ενώ όταν άρχισαν να υλοποιούνται, ο κόσμος μετείχε και με εργασία και με σχόλια.
Αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, είναι ότι οι δημιουργοί, με στόχο να διώξουν την «κατάθλιψη» και το αίσθημα εγκατάλειψης των κατοίκων από το κράτος, επικεντρώθηκαν στο να εμπλουτίσουν και την πιο απλή φαινομενικά κατασκευή ή λεπτομέρεια ή event, με σύμβολα, που ήθελαν να δώσουν το μήνυμα ότι «είμαστε εδώ», «σας σκεφτόμαστε», «αισιοδοξείτε», «συμμετέχετε όλοι».
Ήταν πραγματικά συγκινητικό, να ανακαλύπτεις (με την υπόδειξη του περήφανου Johan) στο δάπεδο ενός απ’ τους σταθμούς του metro, που έχει και τη μεγαλύτερη κίνηση ιδίως τις ώρες αιχμής, ότι τα μικροσκοπικά μοτίβα των πλακιδίων, κοιτάζοντάς τα από πολύ κοντά, δεν είναι, παρά η επανάληψη της ίδιας λέξης: «Extra». Πιο συγκεκριμένα: η είσοδος του σταθμού, μολονότι έχει διατάξεις για τη διείσδυση του φυσικού φωτός κατά την ημέρα (λιγοστού και με πολύ μικρή διάρκεια όπως είναι φυσικό σ’ αυτές τις χώρες), εξασφαλίζει άπλετο τεχνητό φως (στο φάσμα του ηλιακού) μέσω φωτιστικών με τη μορφή του ήλιου, μοτίβου που επαναλαμβάνεται και στο δάπεδο, μόνο που εκεί το μοτίβο είναι σχεδιασμένο από πολύ μικροσκοπικές λέξεις. Κι αυτό επελέγη να γίνει, ώστε οι κάτοικοι, που μπαινοβγαίνουν βιαστικοί, να ξέρουν ότι καταβλήθηκε μεγάλη προσπάθεια προς χάρη τους, ακόμη και στην παραμικρή λεπτομέρεια και έτσι να διατηρούν το ηθικό τους ψηλά…..
Το ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ της εισόδου και των αποβαθρών, όπου ένας καταιγισμός "ηλιακού" φωτός λούζει όλες τις επιφάνειες και τα βήματα των επιβατών
Λεπτομέρεια του δαπέδου με zoom στο κυρίαρχο μοτίβο - σύμβολο -λέξη
Κι αυτές οι προσπάθεια "ανθρωποκεντρισμού" φαίνεται τόσο στις λεπτομέρειες του μόνιμο εξοπλισμού του φωτεινού σκηνικού που απολαμβάνουν πλέον οι κάτοικοι και οι επισκέπτες στην πόλη, όσο και στα επιμέρους παροδικά events, που τα περισσότερα είχαν ένα ανθρωποκεντρικό μήνυμα. Πχ, οι φωτογραφικοί θάλαμοι για στιγμιαίες φωτογραφίες, που κατά τη φωτογράφιση του εισερχόμενου, η εικόνα του προβαλλόταν στο απέναντι ψηλό κτίριο, μαζί με κάποιο μήνυμα που επέλεγε να πληκτρολογήσει ο φωτογραφούμενος….Έτσι, κι ο τελευταίος κάτοικος, αποκτούσε την ταυτότητά του στην πόλη, στην οποία έστελνε και το προσωπικό του χαιρετισμό, ή σχόλιο ή ακόμη και επίκληση.
Οι περίφημοι θάλαμοι φωτογράφισης, μαζί με την προβολή σε ένα γειτονικό κτίριο
Τοίχοι κτιρίων με video wall προβολές, που συχνά μετέφεραν διάφορα μηνύματα και χαιρετισμούς προς τους επισκέπτες του festival
Άλλα φωτιστικά σχήματα, ενεργοποιούνταν ανιχνεύοντας την κίνηση, πχ παιγνίδια σε πλατεία, φωτίζονταν ανάλογα με τη δράση των παιδιών, σχηματισμοί στα δάπεδα των κοινόχρηστων χώρων άλλαζαν παράσταση σύμφωνα με την κίνηση των διερχομένων κά.
Φωτεινές κατασκευές και γλυπτά στους ελεύθερους χώρους της πόλης
Απ’ τις πιο ενδιαφέρουσες (κυρίως εικαστικές, μια και οι σταθμοί είχαν ήδη κατασκευαστεί πρόσφατα) παρεμβάσεις, είναι αυτές που έγιναν στους σταθμούς του metro και του τραίνου. Με τη λογική, ότι οι σταθμοί, που συνδέονται νευραλγικά με την πόλη και τις δραστηριότητες των κατοίκων, αποτελώντας και τους πρώτους χώρους της πόλης που συναντούν οι επισκέπτες, χρειαζόταν να «συνδεθούν» με αυτή τη δράση, με ένα δυναμικό και διαδραστικό τρόπο και μάλιστα να «βγουν» προς τα έξω, ο σχεδιασμός τους επεκτάθηκε και στο τμήμα του εξωτερικού κοινόχρηστου χώρου ανάμεσα στο σταθμό και τις υπόλοιπες χρήσεις. Οι προτάσεις που υλοποιήθηκαν, αποκαλύπτουν τη μεγάλη και με πολλή ευαισθησία ανάλυση που προηγήθηκε στα στάδια της μελέτης: αρχίζοντας απ’ τις αποβάθρες του κεντρικού σταθμού, με τις στιβαρές, γκρίζες και μονότονες μπετονένιες επιφάνειες (που ανταποκρίνονταν στην αρχική, βιομηχανική και μουντή εικόνα της πόλης), όπου επιλέχθηκε να τονισθεί με εξαιρετικά ευφυή τρόπο η κίνηση των τραίνων, είτε σαν προειδοποίηση για την κίνησή τους, είτε σα δυναμικά tableaux, που παράλληλα αναδείκνυαν την (ξεχασμένη) ομορφιά της πόλης.
Ανεπαίσθητες λάμψεις σε ευθείες, με διαφορετικά χρώματα, μοιάζουν να ξεπηδούν απ’ τους τοίχους της υπόγειας αποβάθρας, που προηγούνται από τις πλατφόρμες, τονίζοντας (με διαφορετικά χρώματα) τον άξονα κίνησης του τραίνου που φθάνει ή φεύγει, χωρίς η παρέμβαση αυτή να μοιάζει ότι είναι διακοσμητική, αλλά μάλλον ότι είναι μέρος της ίδιας της αμαξοστοιχίας, ότι είναι ένα στοιχείο που πάντα υπήρχε και υποσυνείδητα το περιμένεις.
Υπόμνηση της κίνησης του τραίνου με κινούμενα φωτάκια Leds στις επιφάνειες εισόδου και εξόδου των τραίνων στις αποβάθρες
Οι τοίχοι στην πλατφόρμα έχουν διαιρεθεί σε νοητά παράθυρα κινούμενων βαγονιών, που περνούν ανάμεσα από τις μαούνες του ποταμού και τα κτίρια της όχθης απ’ τη μια πλευρά και από τα προάστια με τα βουνά και τα αγροτικά γραφικά σπίτια από την άλλη! Τα τοπία είναι απαθανατισμένα με ηλιόλουστο καιρό και λαμπερό ουρανό (ο σκανδιναβικός ουρανός τις σπάνιες ηλιόλουστες μέρες είναι εκτυφλωτικός) κι έτσι κανείς, έχει την ψευδαίσθηση μιας φωτεινής αποβάθρας και του ταξιδιού μέσα στο τραίνο, χαζεύοντας μια υπέροχη θέα σε φυσική κλίμακα απ’ τα παράθυρα. Πανάκριβοι προτζέκτορες τοποθετημένοι έξυπνα σε σημεία της ψευδοροφής του φωτισμού της αποβάθρας, δημιουργούν έναν ολόκληρο μαγικό κόσμο ψευδαισθήσεων για τους επιβάτες και τους διερχόμενους κι έναν απρόσμενο πόλο έλξης για τους επισκέπτες. Όντας μισή ώρα η απόσταση με το τραίνο από την Κοπεγχάγη, το Malmö μπήκε για τα καλά στη λίστα των must των τουριστών αλλά και των Δανών για μια Σαββατιάτικη βόλτα.
Παρακολουθείστε το video
Η σύνδεση του σταθμού με την πόλη, έχει υλοποιηθεί στο χώρο της κεντρικής πλατείας με ένα μοναδικό τρόπο: το ίδιο το κτίριο του σταθμού κατ’ αρχήν έχει τονισθεί με κινούμενο (με ασύμμετρης διάρκειας) φωτισμό στο επίπεδο της κυκλικής στέγης του, που ανάλογα με την άφιξη ή αναχώρηση του τραίνου, στέλνει «μηνύματα» μέσω της ταχύτητας της κυκλικής κίνησης του φωτός, που όταν μένει για πολλή ώρα χαμηλή, κάνει το κτίριο να μοιάζει με φάρο.
Διάφορα effects στην περίμετρο της πλατείας, τονίζουν την κίνηση των ανθρώπων που περνούν, δημιουργώντας σενάρια ξαφνιάσματος και έντασης ή απλά συνοδευτικά του ρυθμού της κίνησης: κολωνάκια χαμηλά (bollards), που οριοθετούν την πλατεία, ξαφνικά εκπέμπουν φως στο επάνω μέρος τους, είτε όλα μαζί, είτε ένα ένα προοδευτικά και ξαφνικά μια «ριπή» φωτός περιτρέχει όλη τη σειρά, όπως ένα φύσημα του ανέμου αρχίζει να λυγίζει σα ντόμινο, μια σειρά δένδρων.
Το πράσινο φως ανήκει στα bollards κατά τη στιγμή που η ριπή φωτός "τρέχει" από το ένα στο άλλο
Από το σταθμό και σε όλη την επιφάνεια της πλατείας, ένα φωτεινό δίχτυ, σαν αστρικός γαλαξίας από χιλιάδες τρεμοσβήνοντα φωτάκια καλύπτει στο ύψος των ψηλόκορμων δένδρων (μερικά φωτίζονται επίσης) όλη την πλατεία, που στηρίζεται στις ιδιαίτερα ψηλές φωτιστικές κολώνες της πλατείας. Μια ατμόσφαιρα γιορτής και μαγικής φωτεινής ομίχλης (ομίχλη φυσική συνήθως καλύπτει την πόλη μεγάλο μέρος του χρόνου) μεταμορφώνει την πλατεία σε χώρο εξαιρετικά ελκυστικό, παρέμβαση που με καμιά αλλαγή δαπέδου και εξοπλισμού της δε μπορούσε να επιτευχθεί. Είναι χαρακτηριστικό, ότι όταν ο καιρός είναι βροχερός, τα φωτάκια αντανακλούν και στη βρεγμένη επιφάνεια της πλατείας, που προσομοιάζει με μεγάλη λίμνη.
Ο αστικός εξοπλισμός δεν έχει μείνει χωρίς παρεμβάσεις! Φωτεινά παγκάκια και μεταμορφούμενα (μέσω του φωτισμού) γλυπτά, απρόσμενα φωτεινά μοτίβα που ξαφνικά φωτίζουν το σκοτάδι, τονισμός κάποιων αρχιτεκτονικών στοιχείων των γύρω κτιρίων, δημιουργούν ανεξάντλητα σημεία ενδιαφέροντος για το μάτι και χαρούμενα στιγμιότυπα για όλους.
Παγκάκι από τεχνητό γρανίτη, "διάτρητο" από οπτικές ίνες, που περιοδικά ανάβουν και τονίζουν τη μορφή του
Τα γλυπτά της πόλης φωτίζονται "δραματικά", συμμετέχοντας στην ευρύτερη σκηνογραφία της γιορτής
Διάφορα "εφευρήματα" προσέλκυσης της προσοχής συνυπάρχουν παντού
Η «γιορτινή» αυτή παρέμβαση όμως, δεν περιορίσθηκε στα κεντρικά σημεία της πόλης, αλλά επεκτάθηκε και στις συνοικίες και ιδιαίτερα στα πιο υποβαθμισμένα σημεία. Και ο φωτισμός σ’ αυτές τις περιοχές, με υψηλή εγκληματικότητα και αίσθημα ανασφάλειας των κατοίκων, έγινε με τρόπο τόσο ελκυστικό και γιορτινό, που πραγματικά ένα δώρο και μια λύση, μια και ακόμη και οι παιδικές χαρές, με νέα φωτεινά και μετασχηματιζόμενα μαγικά παιγνίδια, (ακόμη και οι κάδοι σκουπιδιών έγιναν χρωματιστά ζωάκια) πλημμύρισαν από παιδιά και τα γήπεδα, με φωτεινά effects, έγιναν ελκυστικά για τους μεγάλους ακόμη και τις σκοτεινές ώρες της μέρας (το Χειμώνα το σκοτάδι αρχίζει συχνά απ’ τις 3:00 το απόγευμα).
Παιδικές χαρές με φωτεινά effects
Φωτεινά effects σε γήπεδα
Όλα τα δημόσια κτίρια, ή κτίρια εγκαταλελειμμένα από βιομηχανίες και παλιά δρομάκια, αναδείχθηκαν με σωστές φωτιστικές παρεμβάσεις ανάδειξης, ενώ φυσικά στοιχεία, όπως λόφοι και παραποτάμιες όχθες και γέφυρες, τονίσθηκαν με ιδιαίτερο φωτισμό και δυναμικές κατασκευές, που συμπλήρωσαν το μαγικό σκηνικό του festival και σήμερα αποτελούν χαρακτηριστικά σημεία αναφοράς της πόλης.
Εκτός από τις υδάτινες επιφάνειες και τα φυσικά στοιχεία, απρόσωπα κτίρια παλιών βιομηχανιών ή υπηρεσιών, φωτισμένα κατάλληλα, αποτέλεσαν μέρος του σκηνικού της γιορτής και της αναβάθμισης της πόλης
Εγκαταλελειμμένοι ανοιχτοί χώροι πρασίνου, μετατράπηκαν σε οάσεις με τονισμό των φυσικών στοιχείων και ανάδειξη των υδάτινων επιφανειών, που συναντώνται πολλές στην πόλη και που πολλές κατά το χειμώνα, μετατρέπονται σε πίστες πάγου.
Καθώς οι κάτοικοι ενθαρρύνθηκαν να μετάσχουν στις αρχικές συσκέψεις και καθώς μπροστά στα μάτια τους παρουσιάζονταν απίθανες ιδέες, άρχισαν κι αυτοί να έχουν τις δικές τους δειλές προτάσεις, που ξαφνικά έβλεπαν στα προσομοιωτικά softwares των μελετητών να υλοποιούνται (και πράγματι τελικά κάποιες απ’ αυτές υιοθετήθηκαν), ο ενθουσιασμός άρχισε να τους συνεπαίρνει κι αυτό φυσικά ήταν μεταδοτικό, καθώς όλο και περισσότερα χρήματα άρχισαν να «επενδύονται» και όλο και περισσότεροι επιφυλακτικοί επενδυτές άρχισαν δειλά δειλά να οραματίζονται κάποιες επιχειρηματικές δράσεις στην περιοχή, έστω και αρχικά στα πλαίσια του festival. Διαφημιστικές καμπάνιες ξεκίνησαν και μαζί νέοι χορηγοί για «festival μπύρας», δωρεάν παραστάσεις από κάποιες αγαπητές στους Σουηδούς μπάντες και τέλος προσπάθειες παρότρυνσης των κατοίκων να μετάσχουν σε bazaar τοπικών σπεσιαλιτέ και προϊόντων, όλα μαζί συντονίσθηκαν κι είχαν σα μοναδικό αποτέλεσμα μιαν αλησμόνητη γιορτή και με τον πραγματικό, ουσιαστικό και υποκρυπτόμενο στόχο, την αναβάθμιση της περιοχής και των κατοίκων της, να στεφθεί με απόλυτη επιτυχία.
Πλήθη κόσμου παρακολούθησαν τις εκδηλώσεις του festival
Με το τέλος του festival, τίποτα δεν ήταν το ίδιο. Το αίσθημα της αυτοεκτίμησης των κατοίκων, μαζί με το αίσθημα ότι το Κράτος ήταν πλάι τους, ανέβηκε αισθητά. Νέοι επενδυτές προσέφεραν νέες θέσεις εργασίας στην περιοχή και παράλληλα η πόλη άρχισε να γίνεται πόλος επίσκεψης τουριστών. Καλλιτεχνικά στέκια και δράσεις άρχισαν να κατακλύζουν την πόλη. Οι δημότες, που είχαν κουραστεί κι οι ίδιοι στην προετοιμασία και τις κατασκευές, άρχισαν με αίσθημα ευθύνης να προστατεύουν οι ίδιοι τους ακριβούς εξοπλισμούς που παρέμειναν στην πόλη τους. Μια μεγάλη ανάπτυξη άρχισε να σημειώνεται, που σήμερα, λίγα χρόνια μετά, κάνει πολύ δύσκολο για τον σημερινό επισκέπτη, να πιστέψει ότι αυτή η πόλη βρισκόταν σε κατάσταση εξαθλίωσης.
O Johan Moritz, Malmö
